اگرچه نوگرایی در ایران از دورهی قاجاریه شروع گردید و خودش را در معماری بناهای حکومتی نشان داده بود؛ اما در دورهی پهلوی اول این نوگرایی به اوج خود رسید و دگرگونی در فضاهای شهری و کالبد شهر را در دستور کار خود قرار داد. رضا شاه بر این باور بود که دگرگونی کالبدی و شکلی، تغییرات پایهای و محتوایی را سبب خواهد شد (قلندریان گل خطمی، لطیفی، 1391: 73).
شهر در این دوره، شاهد تغییرات و دگرگونیهای بسیاری بود، زیرا علاوه بر آن که بخش عمده سرمایهگذاریها در آن انجام میشد، احداث خیابانهای متعدد، ساخت و سیمای آن را به کلی دگرگون کرده بود. تعداد زیادی ساختمان اداری، آموزشی و عمومی در امتداد خیابان های تازه احداث، بنا شد و به این ترتیب روندی که منجر به انزوای بافتهای قدیم و فرسودگی هرچه بیشتر آنها میشد، آغاز گردید. زمینهایی که در حاشیه خیابانها قرار گرفتند از ارزش بیشتری برخوردار شدند این امر به سبب دسترسی و تسهیلات و تجهیزات بهتر و ناهنجارهای جدیدی بود که غرب را الگوی تمام عیار تمدن و پیشرفت میدانست و از آنچه قدیمی، سنتی و بومی بود، یکسر میگریخت.
پیرو رویکرد بروکراتیک پهلوی، شهر چه به عنوان مظهر کالبدی تفکر رایج زمانه و چه به عنوان بستر تحولات پیش رو، برای سامان یابی در اولویت قرار گرفت. هرگونه ضابطه مندسازی شهری به انقطاع از گذشته میانجامید. از طرفی با جدیت یافتن مسئله مالکیت خصوصی ضرورت تدوین نظام شهری جدید بیش از پیش عیان شد. مالکیت خصوصی به عنوان یکی از آرمانهای مشروطیت به جد توسط رضاخان که با غصب املاک به بزرگترین مالک ایران تبدیل شده بود، پیگیری میشد. تصویب قانون ثبت اسناد و املاک در سال ۱۳۰۲ این مهم را فراهم میکرد، بی آنکه حق مصادره را از دولت سلب کنند (کریمی، ۱۳۷۸: 497). این چنین است که برای جاری شدن مداخلات ارادی یک تفکر در شهر خلاءهایی نمایان گشتن نیاز به مجری، نیاز به منبع مالی، نیاز به متخصص، نیاز به قانون و نیاز به طرح بلدیه ارگانی بود که در سال ۱۳۰۰ در پاسخگویی به این ضرورتها آغاز به کار کرد. برای تأمین بودجه طرح های شهری قانون مالیات مستغلات در سال ۱۳۰۹ به تصویب رسید. همان سال مالیات وسایل نقلیه افزایش یافت. افزون بر آن سنگفرش کردن کوچه ها، توسط مالکین صورت می گرفت (صفامنش، همان : ۲۵۹).
بلدیه در نخستین سال تأسیس به منظور جبران نیروی متخصص، مدرسهای به منظور تربیت کارشناسان فنی برای تهیه نقشه های ساختمانی و متره و برآورد در مدرسه دارالفنون بنیان نهاد و این تاریخ آغاز آموزش رسمی معماری در ایران شد (وحدت زاد، ۱۳۸۹: ۷).
ضوابط و قوانین اجرای طرحها نیز با گذر زمان فربهتر شد. در سال ۱۳۰۷ بلدیه اعلام نمود مغازه داران دربها و پنجرههای دکانهای خود را با نوع شیشهای آن جایگزین کنند. در همان سال نخستین قوانین نماسازی در خیابانهای تعریف شده اعلام گردید. طبق مهمترین سلسله مقررات نماسازی در سال ۱۳۱۱، احداث بنا در جبهه معابر عمومی بدون کسب جواز کتبی از بلدیه ممنوع اعلام شد. مالکین موظف گردیدند نمای ساختمان را به وسیله معمار نقشه کش در دو ورقه ترسیم و به بلدیه ارائه کنند تا در صورت تطبیق با نقشه مصوب، جواز آن صادر گردد. در این مقررات احداث بنای خشتی، چینهای و کاهگلی با ممنوعیت مواجه شد (صفامنش، ۱۳۷۸: ۲۰۹).
در رؤیای کریم خان بوذرجمهری (در هنگام کفالت بلدیه تهران در شبیه کردن تهران به شهرهای اروپایی، خدمات شهریه جایگاهی مهم دارد. وی در مجله بلدیه 15 اسفند ۱۳۹۳ شهر آرمانی خود را با محوریت جهاز شهری برمی شمرد: خیابانهای عریض، اتومبیلها، واگنهای برقی، متروی زیرزمینی، لوله کشی آب و شبکه فاضلاب» (همان: 208).
علاوه بر ارائه خدمات شهری، فعالیتهای دیگری در این دوره صورت گرفت که در جهت تحقق و دستیابی به رؤیای مدرنیزاسیون می باشد. به عنوان نمونه: تقویت خیابان به عنوان عنصر جدید توسعه کالبدی شهر، میدان سازی در محل تقاطع خیابان ها، احداث عمارت ها و ساختمان های دولتی جدید از جمله دارایی، وزارت خانه ها، دادگستری، پستخانه، شهربانی و. از دیگر عناصر که در حیطه فعالیت بلدیه محسوب می شد، ایجاد پارکهای عمومی بود. نخستین پارک عمومی پایتخت با عنوان باغ ملی در سال ۱۳۰۷ و در نیمه غربی میدان مشق احداث شده است. (همان: 259)
برخلاف دوره های قبل شهر در درون خود شروع به ایجاد تغییرات بنیادی و اثرگذار بر سازمان فضایی و بافت قدیمی آن میکند. به همین دلیل است که اولین نقشه شهرسازی در این دوره نقشهای جامع نیست، بلکه عنوان نقشه خیابانها را به خود اختصاص می دهد. از طرف دیگر تصویب قانون بلدیه (جایگزینی شهرداری به جای بلدیه) در سال ۱۳۰۹ ه.ش محملی مناسب برای مداخلات سنگین در بافتهای کهن شهری را فراهم می کند. اگرچه با تصویب قانون بلدیه در سال ۱۲۸۶ محملی قانونی بوجود آمده بود، ولی قدرت اجرایی بخشیدن به اقدامات شهرداری (بلدیه) از نکاتی است که در سال ۱۳۰۹ ه.ش به آن افزوده گردید (حبیبی، ۱۳۸۹: ۱۹۲).
به دنبال تصویب این قانون، اجرای نقشه خیابانها در دستور کار قرار می گیرد، در خیابان چلیپایی بافت کهن شهر را از هم میدرند. این حرکت به عنوان شاخصی برای دولت پهلوی به شمار میرود و به سرعت به دیگر شهرهای کشور کشیده میشود. اما نتایج آن بسیار زیانبار است. همانطور که در نقشهها ملاحظه میگردد ساختار کهن ارتباطی شهر از هم گسسته میشود و سازمان محلهای دچار آسیب جدی میگردد. خیابان تقویت میگردد و نقش آن نیز در مقابل بازار پررنگتر میشود. خیابان به عنوان عنصر مسلط و تعیین کننده به عنوان یک لبهی قدرتمند در شهر تبدیل میگردد. اگر چه در گذشته تقسیمات شهری با لبههای اجتماعی- فرهنگی و ذهنی سازمان مییافتند، از این پس تقسیمات شهری با لبههای اقتصادی، ی و عینی شکل مییابند.
ایجاد خیابان به عنوان نماد نوگرایی برگرفته از تفکر شهرسازی هوسمان گرا میباشد. تصویب قانون تعریض و توسعه معابر و خیابانها، در سال ۱۳۱۲ تأیید دوباره این مطلب میباشد. قانونی که به عنوان محملی برای اقدامات شهرسازی در سالهای بعد می باشد و بارها و بارها مورد تجدیدنظر قرار می گیرد. ایجاد خیابانهای عریض و گسترده با تخریب دیوارهای کهن تهران در سال ۱۳۱۱ ه.ش محقق مییابد، اگرچه در تهران زمان ناصرالدین شاه دیوارهای شهر تخریب شد، اما خیابانی به جای آن ساخته نشد؛ که در این دوره محقق میشود.
درباره این سایت